تهیه و تنظیم گزارش: د. علیرضا اشتری تفرشی / استادیار گروه تاریخ تشیع

کارگاه مقاله نویسی پیشرفته آقای دکتر رضا اکبری، استاد تمام دانشگاه امام صادق (ع)، در روز سه شنبه 28 آذرماه 1396 در حدود هشت ساعت در تالار اسرار دانشکده الهیات دانشگاه حکیم سبزواری و با حضور استادانی از گروه ها و دانشکده های مختلف دانشگاه برگزار گردید؛ بخشی از رئوس مطالب مورد بحث در این کارگاه به شرح ذیل بود:
راهکارهای تهیه جدول پژوهشی تنظیم خلاقیت ذهن؛
نگاهی به روشهای نوین پژوهشی، با تاکید بر علوم انسانی؛
نمودار سازی ذهن پژوهشی؛
نمودارسازی ذهنی برای نگارش مقاله در جهت جذاب ساختن متن برای خواننده؛
بخش های نگارش هوشمند پژوهشی مثل argument flags (شاخصه های مکرّر ایده های اساسی متن)؛
استعاره های نگارشی برای ذهن نگارنده؛
روشهای قابل استفاده در نگارش مقاله برای تبدیل نوشته پژوهشی به مطلب برخاسته از ذهن خلاق پؤوهشگر؛
راه های کسب خلاقیت در تولید نوشته ای با حداکثر فایده فهم برای خواننده معاصر؛
الگوهای زبانی از جمله اهمیت استعاره مفهومی (conceptual metaphor) و کاربست آن در متن پژوهشی پیشرفته حتی در قلب زبان حقیقی؛
مبداء و مقصد تفکر و روابط مفهومی و استنتاجی آن به مثابه شبکه های گفتاری و فکری؛
مبحث دانش ذهنی (tacit knowledge) در گفتارها و نوشته ها؛
خوانش چارچوبهای فکری و مفهومی نهفته نگارنده در متن؛
مثالهای تاریخی استعاره مانند استعاره های معمارگونه در ذهن کانت؛
مثالهایی مانند استعاره پیش چشم بودن همه اجزاء در دیدگاه مدیریتی؛
شیوه های استفاده از استعاره ها در مؤلفه های نظریه ها؛
ابعاد استعاره های یعنی ابعاد مفهومی و استنتاجی و روابط آنها؛
تمایز استعاره در این مقال با استعاره های ادبی؛
استعاره های ناظر به مشکل مانند مفهوم های راه بندان مثل گذشتن از سدها و یا نظر به مشکل مانند طی کرده مسیر در سر بالایی و یا شکستن کمر در بار مشکلات. و یا نیروهای متقابل مانند بیرون مشکلات ناشی از نیروهای متخاصم. یا استعاره های مربوط به کنش های افراد مانند عقب گرد کردن. یا استعاره های مربوط به نیاز به تلاش مانند در اول راه بودن. استعاره های ساختمانی مانند بنیادی خواندن یک موضوع. استعاره های دستیابی مانند دسترسی، تشنه قدرت بودن(در قالب خوردن). استعاره ها شکار مانند هدف گرفتن یا به تور انداختن، درو کردن محصول؛
وجود استعاره های در متن دینی مانند قرآن، مانند رابطه انفاق و دانه های بارور شده گندم؛
استعاره های محور فکری در ابن سینا که استعاره باربری است که کلماتی مانند حمل و محمول؛ جوهر و عرض، انواع بارها؛
استعاره مفهومی اساسی در اندیشه سهروردی که نور است و مفاهیم مانند نورافشانی، قوت نور، تاریکی، منابع نور، و … شکل می گیرد؛
اهمیت روابط مفهومی و استنتاجی مرتبط با استعاره ها گاه ناخودآگاه؛
اهمیت استعاره حرکت و وجود در اندیشه ملاصدرا؛
راه های تبدیل استعاره مفهومی از امر ناخودآگاه به موضوع خودآگاه و استفاده از آن در تهیه متن پژوهشی خلاقانه، از جمله قرار دادن یک استعاره در مرکز و استخراج آگاهانه روابط مفهومی آن؛ مانند شناخت استاد خوب و استفاده از استعاره پدر و ویژگی های مفهومی پدر مانند دلسوزی، حضور موثر در خانه، تلاش در بهینه سازی منزل و روابط با اعضای خانواده، تعاملات وی با اقتصاد درد خانواده، داشتن تعامل سازنده با سازمان و اعضای خانواده؛
کوچک بودن استعاره های مفهومی در افراد دارای روابط تعاملی محدودتر و برعکس یعنی ارتباط استعاره ها با تعاملات که این موضوع می تواند در بینارشته ها یعنی اهمیت آگاهی متخصص از رشته های مختلف دیده شود؛
پرداختن به موضوع نظریه داده بنیاد (grounded theory) در ادبیات پژوهش به عنوان یکی از ابراز های تحلیل؛ نگاهی به تاریخچه مفهوم و ورود آن به مباحث پژوهشی و مدیریتی و مدیریت موفق و مباحث جامعه شناختی و تبدیل آن به یک نگاه پژوهشی و روش پژوهشی و توانایی کاربست آن در حوزه های علوم انسانی؛
مراحل نظریه داده بنیاد مانند جمع آوری داده ها(تا کفایت نظری یعنی تکراری شدن داده ها)، تحلیل (کدگزاری باز، کدگزاری محوری، کدگزاری انتخابی) و تحلیل نهایی.
اهمیت حساسیت نظری در نظریه داده بنیاد یعنی دور نکردن هیچ منبع مهمی که شامل تجربه کافی نسبت به شناخت منابع و موضوع، تجربه حرفه ای فرد در حوزه خود و داشتن نگاه تحلیل می شود.
در مسیر شناخت کدهای محوری، نبود ابعاد یا جنبه های کلیدی لازم می تواند دامنه نقد ما از دیدگاه فرد مورد پژوهش را ایجاد سازد. این موضوع ناظر به این است که در نظریه داده بنیاد ما بر اساس نگاه جامع نگر پیش می رویم فذا با همین نگاه جامع می توانیم ضعفها و خلأها را در هر فضا در یابیم.
کدها در نظریه داده بنیاد در جملات کلیدی منابع و فرد و تعابیر آنها دیده می شود. برخی از این کدها محوری تر هستند یا در مرکز تعابیر فرد مورد پژوهش قرار می گیرند. در این مسیر باید به روابط مفهومی، شرایط سهولت بخش و میانجی، پیامدها و روابط علّی و … باید توجه داشت. در کدگزاری انتخابی باید به ارائه یک جمله داستانی یا خبری از دیدگاه فرد بر اساس کدهای محوری در قالب یک پاراگراف می پردازیم.
راه های تهیه جداول لازم برای کدگزاری داده های موجود و شیوه های تحلیل بر اساس آنها؛
نظریه داده بنیاد بیشتر دورن متنی است و در مقابل نظریه گفتمان بیشتر اجتماع نگر است.
همچنین به موضوع نگاه نقادانه نیز پرداخته شد؛ از لوازم اساسی نقد خودآگاهی ناقد است. انواع نقد می تواند نقد خوانش(خوانش یک فرد از دیدگاه فردی دیگر در مساله ای خاص)، نقد نظریه یا دیدگاه (مانند نقد یک استدلال، نقد یک ادعا، اشاره به نقد ایهام در ادعا، نقد بر اساس عدم ارائه شواهد کافی و یا بی توجهی به شواهد تاریخی و یا شواهد به ظاهر غیر مرتبط، اشاره به وجود ناسازگاری درونی در نظریه، وجود ناسازگاری بیرونی در نظریه، عدم ارتباط میان مقدمات و یا میان مقدمات و نتایج، وجود لوازم نادرست در نظریه، وجود ناسازگاری میان نظریات فرد، و ….)؛
در نقد خوانش موضوعاتی مانند عدم توجه به همه آثار و تطور فکری نویسنده، عدم توجه به شرایط زمانی و مکانی نظریه، عدم توجه به اصطلاحات نویسنده، عدم توجه به چارچوب فکری نویسنده، عدم توجه به سفیدیهای کتاب نویسنده و … باشد. این دیدگاه ها نشان می دهد که برای نقد به درستی باید بدانیم که چیزی مورد نقد ما قرار خواهد گرفت.
موضوع مقایسه نیز در این جا مورد توجه قرار گرفت؛ مقایسه می تواند شامل مقایسه دو ادعا، ادله ها، لوازم، مبانی، فضای فکری و انتقادها باشد. مقایسه باید اجزاء مشخص نیز داشته باشد. از جمله مثلا برای مقایسه دو ادعا می توان میزان تصریح با تلویح مفاهیم، میزان وضوع مفاهیم، اصل مفاهیم، محوریت مفاهیم از جمله اجزایی هستند که در مقایسه دو مفهوم می توانند مورد بررسی قرار گیرند. همچنین مقایسه دو ادعا ناظر به حل کدام مشکل، اهمیت ادعا در چارچوب فکری هر یک، تمایز در الگوهای روشی(توصیفی، تحلیلی، روایی، تبیینی و …). مقایسه در تعداد ادله، نوع ادله(تجمیعی، تاییدی، اثباتی)، نوع ادله نیز می تواند مورد بررسی قرار گیرد(مثلا عقلی و نقلی)، محتوای ادله(روان شناسی، فلسفی، جامعه شناختی)، رهگیری تاریخی ادله(که از چه کسانی گرفته شده است)؛
در مقایسه لوازم نیز می تواند جنس آنان(کاربردی یعنی برای علوم مختلف و یا منطقی برای تایید اصل نظریه و یا تضعیف و تقویت نظریه)؛
در مقایسه مبانی نیز می توان مبانی هستی شناختی، انسان شناختی، موجود یا جهان شناختی، معناشناختی، نشانه شناختی و …. را مورد توجه و بررسی قرار داد؛
به این موضوع نیز پرداخته شده که در تهیه هر نوشته چهار عامل مهم می توانند تاثیرگذار باشند. این چهار مسیر در چهار دوگانه تشخیص داده می شوند. دوگانه های PERSONAL AND IMPERSONAL, FORMAL AND INFORMAL, COMBATIVE AND COLLABORATIVE, DEFENSIVE AND CONFIDENT   در این زمینه مطرح می شوند. در متون شخصی رویکرد دوگانه غیر رسمی بیشتر قابل اتفاق است. این رویکردها باید کاملا انتخابی و آگانه باشد. دوگانه نگارش همکارانه و یا ستیزه جویانه نیز مطرح است. در نگارش همکارانه، نگارنده متن را برای هم صنف خود می نویسد، ولی کسانی که ستیزه جویانه می شوند، به شکلی می نویسند که گویی فقط این فرد خود از این موضوع اطلاع داشته فلذا متن را با جزئیات بیشتری می نویسد(عدم تواضع معرفتی). دوگانه دیگری تدافعی – با اعتماد است. در نوع تدافعی گویی خود فرد هم به بیان خود اطمینان نداشته است. کاربرد عباراتی چون ظاهرا، شاید و … نشاندهنده این نوع نوشته است؛
موضوع دیگر در نگارش مقالات توجه به جملات است به معنی توجه به محتوا. جملات به صورتهای تک، مرکب و ترکیبی هستند.. جملات تک بهتر است که کوتاه باشد. در مقالات جملات کوتاه بسیار ارزشمند هستند زیرا ارتباط خوبی با خواننده برقرار می کنند. جملات مرکب بیشتر با شکل شرطی  و یا با ترکیب یا به کار برده می شوند. جملات مرکب و جملات تک در کنار دیگر جملات ترکیبی را می سازند. جملات ترکیبی هستند که پاراگرافهای ما را می سازند. در هر پاراگرارف نیز جمله ای محوریت دارد که در اول و گاه در آخر پاراگراف می آید. جملات محوری در کنار یکدیگر یک عنوان فرعی را به ما می دهند؛
در توجه کردن به موضوع محتوای مقاله، نگارش اولیه، رها کردن وفقه ای، خوانش دوباره به عنوان خواننده و سپس در اختیار همکاران برای گرفتن نظر ایشان قرار دادن، می تواند به عنوان مراحل مهم پیش از چاپ مقاله به شمار آیند. در این مسیر، ما می توانیم نیازهایی مانند نیاز به تقویت ادله، توضیح بندی، مراجعه به کتابهای دیگر و یا مراجعه به منابع برای بارهای دیگر را پس از مراجعه دوم باز شناسی کنیم. در محتوای مقاله و نگارش باید مراقب افتادن در دام سرقتهای ناخواسته قرار نگیرند؛
موضوعاتی مانند انواع سرقتهای علمی و راه های پیشگیری از دام سرقتهای علمی ناخواسته و نیز راه های انتشار مقالات در نشریات بین المللی معتبر از دیگر موضوعاتی بود که در این کارگاه مطرح گردید و مورد استقبال فراوان همکاران هیئت علمی و پژوهشگران قرار گرفت.
در این نشست سئوالاتی نیز از سوی شرکت کنندگان مطرح گردید که برهی از آنان بدین شرح بود:
دو گانه جذابیت نگارش در برابر ساده نویسی؟
روشهای مدیریت نگارش خود با توجه به ضرورتهای شکستن اشکال ساده مدل مقدمه – نتیجه چیست؟
استعاره در ادبیات محض با استعاره مفهومی در روش تحقیق متفاوت است؟
مثال هایی از کارهای تطبیقی در حوزه ادبیات فمینیستی در ادبیات فارسی و ادبیات عرب معاصر.
تفارتهای تحلیل محتوا و نظریه داده بنیاد در چیست؟ با وجود شباهتهای موجود آنها.
این روش های جدید با روشهای فیش برداری سنتی چه ارتباطی دارد؟
در پژوهشی که بر روی سراج الملوک ابوبکر طرطوشی در حال انجام هستم بیشتر از نظریه داده بنیاد می توانم کمک بگیرم یا نظریه تحلیل گفتمان؟
والسلام