گزارش فرصت مطالعاتی «جایگاه سبزوار در گذرگاه ابریشم» اثر دکتر یعقوب تابش، عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه حکیم سبزواری در شماره پنجم فصلنامه فرهنگی هنری بیهق نامه منتشر شد.
سبزوار در نقطۀ میانی جادۀ تجاری فرهنگی کهن، موسوم به «راه ابریشم» که ایران را از طریق آسیای مرکزی به چین و شرق دور و از طریق آسیای صغیر (آناتولی) به اروپا پیوند می‌داده، قرار گرفته است. نقش سبزوار یا بیهق کهن در تعاملات و مبادلات فرهنگی و تجاری در این جاده، تا کنون به صورت مستقل و عمیق مورد تحقیق قرار نگرفته است. نیاز به بازشناسی و بررسی نقش میان‌جاده‌ای سبزوار باعث شد که نگارنده تمرکز خود را صرف پژوهش دربارۀ آن کند؛ از این رو یک طرح فرصت مطالعاتی از سوی اینجانب، زیرنظر دکتر حسن باستانی راد، عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی و نماینده ایران در پروژه جاده ابریشم یونسکو، پیشنهاد شد. پس از موافقت دانشگاه حکیم سبزواری و دانشگاه شهید بهشتی فرصت ویژه‌ای فراهم شد که طی آن یک مطالعه تاریخی درباره جایگاه ارتباطی و تجاری سبزوار انجام شود.
داده‌های گردآوری شده از منابع اصلی و تحقیقات میدانی، یافته‌ها و نتایج ارزشمندی را فراهم آورد و بخشی از هویت تاریخی منطقۀ سبزوار را از نظر مستندات تاریخی رصد کرد. یکی از این دستاوردها که مقدمات آن در دورۀ یک ماهۀ فرصت مطالعاتی فراهم شد و پس از آن ادامه یافت کار بر روی یک مقاله علمی ـ پژوهشی با عنوان «جایگاه تجاری سبزوار در اواخر دوره قاجار» است. بررسی منابع تاریخی همچون نوشته‌های مورخان، وقایع‌نگاران، سفرنامه‌های متعدد، اسناد دولتی و تجاری، داده‌های تاریخی فراوانی را فراهم می کند که به برجستگی سبزوار از نظر ارتباطی و تجاری گواهی می‌دهند. چنانکه بر مبنای آنها می‌توان چنین استنباط کرد که سبزوار در اواخر دوره قاجار نقش محوری در تجارت شرق و شمال شرقی ایران بر عهده داشته است. این داده‌ها دستمایه‌ای قوی برای نگارش این مقاله شد. دستاورد دیگر این فرصت مطالعاتی کوتاه مدت، فراهم آوردن زمینه ها و بررسی کفایت داده های تاریخی برای مجموعه ای از طرح های پژوهشی با عنوان «جایگاه کار آمد فرهنگی ـ اجتماعی ـ اقتصادی سبزوار در تمدن ایرانی و اسلامی » است. هم اکنون دو طرح از این مجموعه با عناوین « کتابشناسی سبزوار » و « اندیشنامۀ تاریخ نگاران سبزوار» در گروه تاریخ دانشگاه حکیم سبزواری تدوین شده است. پرواضح است که تحقق ساحت های گوناگون این مجموعۀ پژوهشی به تلاش پی‌گیر تیم های پژوهشگر و حمایت مسئولان بستگی دارد. به نظر اینجانب توجه به این امر و فراهم آوردن زمینه‌های تحقق آن یکی از کارهای ماندگار در زمینۀ سبزوارپژوهی و بازیابی هویت شهری و ناحیه‌ای است.
موقعیت تجاری سبزوار تا دوره‌های متأخر ـ صفویه و قاجاریه ـ همچنان پابرجا بود. ناحیه بیهق از نظر تولید محصولات زراعی و باغی و تولید یک محصول فرهنگی یعنی قلم که مهمترین ابزار اقشار فرهیختۀ جامعه در دوران پیشامدرن بود، بنا بر گواهی تاریخ بیهق زبانزد خاص و عام بود. سبزوار از نظر تجارت اقلامی همچون پنبه، پشم، فرش، و خشکبار تا همین دوره‌های متأخر جایگاه ویژه‌ای داشت. با این حال دستاوردهای موقعیت ارتباطی سبزوار نه تنها رنگ اقتصادی بلکه صبغه‌ای فرهنگی نیز به خود گرفته است.
سبزوار به خاطر موقعیت ارتباطی ویژه خود رویدادها و تکاپوهای متعددی را از سر گذرانده است. عبور مسافرانی که به قصد تجارت و زیارت از این راه عبور می‌‌کردند، دستاوردهای اقتصادی و فرهنگی مهمی برای ناحیه به همراه داشته است. مهاجرت گروه‌های مختلف به ناحیه سبزوار و مهاجرت گروه‌های سبزواری به نواحی دیگر جهان اسلام منجر به توسعه و شکوفایی فرهنگی این ناحیه و خدماتی ارزنده به جهان اسلام شده است. مهاجرت سادات علوی در سده‌های نخستین اسلامی، گسترش مذهب تشیع امامی را در این ناحیه به همراه داشت. از همان اوایل دورۀ اسلامی دانشمندان بیهقی در زمینه‌های فقه، کلام، تاریخ، کشورداری، شعر و ادب، نساخی، خطاطی، پزشکی، حساب، نجوم، عرفان و فلسفه و … نام این خطه را در جهان اسلام زنده کردند. به طوری که ممکن نیست در کتاب هایی که با موضوع رجال و بزرگان علم در اسلام نگاشته شده، نامی از بیهق و سبزوار و نواحی پیرامونی آن، ذکر نشده باشد.
از سوی دیگر کاروانسراها و اماکن اقامتی ناحیه سبزوار همواره میزبان زائران امام هشتم شیعیان(ع) بودند. از کاروانسرای میاندشت تا کاروانسرای زعفرانی، مسافتی در حدود 200کیلومتر زائران و تاجران و سایر مسافران میهمان دیار بیهق بودند. زائران تنها مردم عادی که به عشق امام رضا(ع) از اقصا نقاط جهان اسلام راهی خراسان می شدند نبودند بلکه پادشاهان، امرا و شخصیت‌های معروف به قصد زیارت یا حفظ مرزهای شرق و شمال شرقی از سبزوار عبور کرده اند و یا مدتی مهمان این دیار بوده‌اند.
با این حال این موقعیت ارتباطی گاه پیامدهای زیانبار داشته است؛ هجوم گروه‌های معاند و متخاصم همچون خوارج ، سلجوقیان ، غزان، مغولان، ازبکان و ترکمانان که با کشتار و به اسیری گرفتن مردم همراه بود، یکی از صحنه‌های تکراری، و غم انگیز ناحیۀ بیهق بود. به طوری که بر اثر حملات خوارج، غزان، مغولان و ازبکان چندین بار بر اثر کشتار بی رویه مردان و زنان و کودکان، جمعیت شهر سبزوار کاهش یافت یا خالی از جمعیت شد. حملۀ ترکمن‌ها از اواخر دورۀ صفوی تا اواخر دورۀ قاجار امنیت راه خراسان به تهران را در ناحیۀ سبزوار تهدید می کرد و برای بومیانی که ناچار بودند بیرون از منازل به کار مشغول شوند مایۀ دلواپسی همیشگی بود.
از آنجا که در حال حاضر هم، موقعیت ارتباطی و مبادلاتی یکی از مهمترین شاخصه‌های توسعه سبزوار است، پیشنهاد می شود پیش از هر برنامه‌ریزی اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، به این نقطه قوت که ریشه در تاریخ دارد توجه شود و از آن برای پیشبرد تمامی برنامه‌های توسعه‌ی شهری بهره برداری گردد. از این رو بر مسئولان واجب است که توسعۀ زیر ساخت‌های ارتباطی از جمله توسعۀ طرح معطل ماندۀ راه آهن را مورد توجه ویژه قرار دهند. امروزه شبکه ریلی یکی از ضروریات مناطقی است که به حمل و نقل دریایی دسترسی ندارند. به نظر می‌‌رسد اگر راه آهن سبزوار به صورت شبکۀ ریلی- نه یک دستک کم اهمیت که مسیر واحدی را پوشش می دهد-تحقق یابد نقش ارتباطی سبزوار در عصر حاضر به روزتر خواهد شد. ازسوی دیگر بر تمامی مردم ومسئولان است که ضمن حفظ و مرمت میراث فرهنگی و پاسداشت مفاخرفرهنگی، که به منزلۀ شناسنامۀ شهر هستند به صنعت گردشگری در منطقه نگاه ویژه‌ای داشته باشند. هر اثر تاریخی و فرهنگی به منزلۀ سرمایه ای است که اگر از بین برود دیگر قابل بازگشت نیست. در پایان این نکته در خور نگرش است که دستاوردها و نتایج عمومی این فرصت مطالعاتی نشان می دهد می توان یک همایش ویژه در حد ملی یا بین المللی با عنوان «جایگاه سبزوار در گذرگاه ابریشم» به همت نهادهای مردمی و مسئولان به منظور شناسایی قابلیت‌های ارتباطی و تجاری سبزوار در گذشته و اکنون برگزار کرد.
