سواد رسانه‌ای به مجموعه‌ای از توانایی‌ها گفته می‌شود که فرد به کمک آن‌ها می‌تواند پیام‌های رسانه‌ای را دسترسی، تحلیل، ارزشیابی و حتی تولید کند.
در عصر انفجار اطلاعات و سلطه ابزارهای دیجیتال، سواد رسانه و تاب آوری دیجیتال به دو مهارت کلیدی برای زیست سالم، فعال و موثر در جامعه تبدیل شده‌اند.
دکتر علیرضا صارمی
تغییر شگرف شیوه‌های دسترسی به داده‌ها و اخبار، پیدایش بسترهای متعدد ارتباطی و نیز ظهور تهدیدها و فرصت‌های جدید، افراد را در معرض چالش‌های جدی و گاه خطرساز قرار داده است. از این رو، آموزش و ارتقای سواد رسانه و تاب آوری دیجیتال نه تنها لازمه رشد فردی و اجتماعی است، بلکه پیش‌نیاز امنیت روانی، اجتماعی و فرهنگی نسل امروز و آینده خواهد بود.
تعاریف و مؤلفه‌های سواد رسانه و تاب آوری دیجیتال
سواد رسانه‌ای به مجموعه‌ای از توانایی‌ها گفته می‌شود که فرد به کمک آن‌ها می‌تواند پیام‌های رسانه‌ای را دسترسی، تحلیل، ارزشیابی و حتی تولید کند. این مهارت‌ها شامل ارزیابی صحت اطلاعات، تشخیص شایعه و خبر جعلی، فهم انگیزه‌ها و ذی‌نفعان تولید محتوا، و نهایتاً مشارکت آگاهانه و سالم در محتوای رسانه‌ها هستند. سواد رسانه‌ای تنها به مصرف انتقادی محتوا ختم نمی‌شود، بلکه شهروندی فعال، اخلاق‌مدار، مسئول و تولیدکننده پیام را نیز در بر می‌گیرد.
تاب آوری دیجیتال نیز، به معنای ظرفیت و توانایی فرد برای مواجهه ایمن، هوشمندانه و سازنده با چالش‌ها، تهدیدها و آسیب‌های فضای دیجیتال تعریف می‌شود. این موضوع شامل مهارت‌های مدیریت تهدیدهای سایبری، حفاظت از حریم خصوصی، مدیریت زمان مصرف فضای مجازی و مقاومت در برابر فشارهای روانی ناشی از حضور در شبکه‌های اجتماعی است. فرد دارای تاب آوری دیجیتال، نه تنها در برابر خطرات آنلاین، بلکه در شرایط بحران‌های مجازی، اخبار کذب، تهاجمات فرهنگی و اجتماعی، اقدامات هدفمند سوءرسانه‌ای و حتی حملات سایبری می‌تواند رفتار هوشمندانه و محافظت‌شده‌ای در پیش بگیرد.
ضرورت تقویت سواد رسانه و تاب آوری دیجیتال
اهمیت پرورش سواد رسانه و تاب آوری دیجیتال در زندگی امروز، غیرقابل انکار است. گسترش رسانه‌های اجتماعی، دسترسی روزافزون به ابزارهای ارتباطی، و افزایش حجم اخبار و داده‌های گوناگون باعث شده که تشخیص سره از ناسره و حفظ سلامت روان و اطلاعاتی افراد پیچیده‌تر از همیشه شود. از طرفی، تهدیدهایی مانند شایعات، اخبار جعلی، فیشینگ، افشای هویت و اطلاعات شخصی، آزارهای اینترنتی و اعتیاد دیجیتال، لزوم ارتقاء سطح سواد رسانه‌ای و افزایش تاب آوری دیجیتال را دوچندان کرده است.
تحقیقات نشان داده‌اند که بین سطح سواد رسانه‌ای و توانایی افراد برای کاهش آسیب‌های اجتماعی ناشی از استفاده نابه‌جا از فضای مجازی رابطه مستقیم و معناداری وجود دارد.
افرادی که تاب آوری دیجیتال بالاتری دارند، در برابر حملات و فشارهای سایبری، تهاجم فرهنگی و هرگونه تلاش برای سوءاستفاده از اطلاعات شخصی از انعطاف و سیستم دفاعی بهتری برخوردارند.
از سوی دیگر، ارتقاء سواد رسانه و تاب آوری دیجیتال، به بهبود کیفیت مشارکت اجتماعی، آگاهی سیاسی، رفاه روانی و حتی سلامت جسمانی منجر می‌شود.
چالش‌ها و تهدیدهای پیش‌رو در نبود سواد رسانه و تاب آوری دیجیتال
کمبود سواد رسانه و تاب آوری دیجیتال، زمینه‌ساز بروز آسییب‌های متعددی است که افراد و جوامع را به شدت تهدید می‌کند؛ از گرفتن تصمیمات مهم مبتنی بر اطلاعات نادرست، تا افت اعتماد اجتماعی، گسترش شایعه و اخبار جعلی، افزایش تهاجم فرهنگی و آسیب‌های روانی و اجتماعی. گم شدن در انبوه اطلاعات و بمباران خبری رسانه‌ها، درصورتی که فرد فاقد تحلیل انتقادی، قدرت انتخاب صحیح و مدیریت داده باشد، نه تنها سلامت روان بلکه اعتماد به نفس و امنیت شخص را نیز به خطر می‌اندازد.
این شرایط در نسل نوجوان و جوان بسیاری از کشورها به مراتب پیچیده‌تر است، زیرا آن‌ها عمده ارتباطات و حالات خود را در بسترهای آنلاین تجربه می‌کنند. نبود آموزش کافی و ضعف سازوکارهای حفاظتی و حمایتی، افراد را در معرض سوءاستفاده، آزار سایبری و یا وابستگی به هویت مجازی قرار می‌دهد.
راهبردها و تکنیک‌های تقویت سواد رسانه و تاب آوری دیجیتال
برای ارتقای سواد رسانه و تاب آوری دیجیتال، آموزش‌های مستمر، هدفمند و بین‌رشته‌ای ضروری است. برخی از راهبردهای موثر عبارتند از:
– تدوین برنامه‌های آموزشی رسمی و غیررسمی برای مخاطبان با سطوح سنی و تحصیلی مختلف
– برگزاری کارگاه‌ها، دوره‌های آموزش مهارتی و جلسات مشاوره‌ای در مدارس و دانشگاه‌ها
– ارتقای تفکر انتقادی، آموزش راهکارهای شناسایی اخبار جعلی و مهارت‌های تحلیل محتوا
– تشویق به تولید محتوا و مشارکت در فضای مجازی با رویکرد سازنده و اخلاقی
– آموزش حفاظت از حریم خصوصی، مدیریت زمان و مقابله با تهدیدهای آنلاین
– برگرفتن از آموزه‌های دینی و فرهنگی جهت تربیت کاربران مسئول و اخلاق‌مدار در فضای مجازی
– افزایش همکاری خانواده‌ها و نهادهای اجتماعی برای آموزش سواد رسانه و تاب آوری دیجیتال به فرزندان و نسل جوان
پژوهش‌ها بیانگر آن‌اند که افزایش سواد رسانه و تاب آوری دیجیتال ارتباط مستقیمی با کاهش آسیب‌های فضای مجازی و ارتقای امنیت اجتماعی دارد.
در دنیایی که مرز میان واقعی و مجازی همواره در حال کم‌رنگ شدن است، سواد رسانه و تاب آوری دیجیتال به ابزاری ضروری برای رشد، بالندگی و امنیت نسل امروز و آینده بدل شده است.
تجهیز افراد به این دو مهارت کلیدی، ضامن مشارکت سالم‌تر در فضای مجازی، توسعه پایدار جامعه اطلاعاتی، کاهش آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی خواهد بود. باید توجه داشت که ارتقاء این مهارت‌ها، نه فقط مسئولیت نظام آموزشی یا دولت، بلکه ضرورتی همگانی است و با همکاری کلیه اقشار میسر خواهد شد.
گسترش روزافزون رسانه‌های نوین و پویایی دائمی فضای مجازی ایجاب می‌کند که آموزش، پژوهش و تقویت سواد رسانه و تاب آوری دیجیتال در رأس اولویت‌های فرهنگی و اجتماعی جوامع قرار گیرد تا نسل‌های آینده بتوانند نه تنها مصرف‌کننده، بلکه تحلیل‌گر، منتقد، تولیدکننده و کنشگر مسئول فضای دیجیتال باشند.