عوامل موثر بر ایجاد و تقویت تاب آوری فرهنگی
دکتر محمدرضا مقدسی مشاور عالی ماموریت ملی تاب آوری فرهنگی
تاب‌آوری فرهنگی جوامع محلی به معنای ظرفیت و توانایی این جوامع برای حفظ، انطباق و بازآفرینی هویت، ارزش‌ها، آداب و رسوم، زبان و دانش بومی خود در مواجهه با چالش‌ها و تغییرات ناگهانی است.
تاب‌آوری فرهنگی یعنی توانایی جوامع محلی برای مقابله با مشکلات و تغییرات، بدون از دست دادن هویت، سنت‌ها و ارتباطات اجتماعی‌شان. این توان کمک میکند تا فرهنگ و روش‌های زندگی‌شان پایدار بماند.
این مفهوم، که امروزه بخاطز تاکید بر تاب آوری فرهنگی هویت محور اهمیت فراوانی یافته، تاکید میکند که جوامع محلی نه تنها باید بتوانند ارزش‌های فرهنگی را در برابر تهدیدهای خارجی مانند جهانی‌سازی، مهاجرت یا بحران‌های اقتصادی و اجتماعی حفظ کنند، بلکه باید با نوآوری و انعطاف‌پذیری، پاسخگوی نیازهای نوین نیز باشند. عوامل موثر در تاب‌آوری فرهنگی شامل آموزش و آگاهی از میراث فرهنگی، تقویت همبستگی و روابط اجتماعی، و توانایی سازگاری با شرایط متغیر است. به‌علاوه، تاب‌آوری فرهنگی با تقویت پیوندهای اجتماعی، افزایش انسجام و حس تعلق در جامعه محلی، زمینه‌ساز مقاومت و ادامه حیات فرهنگی می‌شود.
آداب و رسوم، زبان، هنر، و پیشینه فرهنگی جوامع محلی نقش بسیار مهمی در ایجاد و تقویت تاب‌آوری فرهنگی دارند و از طریق انتقال دانش و تجربه‌های گذشته، به جوامع کمک می‌کنند تا بحران‌ها و تغییرات را پشت سر گذاشته و با محیط پیرامون خود سازگار شوند.
این فرآیند حفظ هویت فرهنگی در عین نوآوری، نوعی دفاع در برابر تهدیدات و فرصتی برای رشد و توسعه فرهنگ محلی به شمار می‌آید.
چالش‌هایی مانند تأثیر جهانی‌سازی و مهاجرت می‌توانند تهدیدی برای هویت بومی باشند اما با مدیریت درست و بهره‌گیری از ظرفیت‌های فرهنگی، این تهدیدها به فرصت‌هایی برای تبادل فرهنگی و تقویت تاب‌آوری تبدیل می‌شوند.
تاب‌آوری فرهنگی به جوامع امکان می‌دهد که در فضای پیچیده فرهنگی امروز، هویت محلی خود را حفظ و توسعه داده و همزمان به نیازهای تغییر یافته پاسخ دهند.
تاب‌آوری فرهنگی جوامع محلی یکی از مفاهیم بنیادی در حفظ و توسعه هویت، پایداری و انسجام اجتماعی است که تحت تأثیر عوامل متعددی قرار دارد.
این عوامل را می‌توان در چهار محور اصلی سرمایه اجتماعی، سنت‌ها و دانش بومی، حکمرانی و حمایت نهادی، و تنوع فرهنگی دسته‌بندی کرد.
هر یک از این عناصر نقش مهم و مکملی در تقویت تاب‌آوری فرهنگی دارند که در ادامه با بررسی هر یک در قالب پنج پاراگراف تفصیلی به شرح آن‌ها پرداخته می‌شود.
ابتدا، سرمایه اجتماعی به معنای شبکه‌های اعتماد، همکاری خرد و کلان در میان اعضای جامعه است که اساس تقویت انسجام و همبستگی در جوامع محلی را تشکیل می‌دهد.
سرمایه اجتماعی متشکل از روابط انسانی، باور به اعتماد متقابل، و مشارکت در فعالیت‌های جمعی است که باعث افزایش توان جامعه در مواجهه با بحران‌ها و تغییرات می‌شود. شبکه‌های اعتماد، کمک‌رسان و کارکردی در سطوح خرد (خانوادگی و همسایگی) و کلان (سازمانی و نهادی) موجب تسهیل ارتباطات و تسریع در انتقال اطلاعات و منابع می‌گردند. این سرمایه از عوامل اصلی تاب‌آوری است که جوامع را قادر می‌سازد به‌سرعت پاسخگو باشند و از تجربه‌های گذشته درس بگیرند.
در مرحله دوم، سنت‌ها و دانش بومی به‌عنوان رمز بقا و مانایی هویت فرهنگی و انتقال تجربیات نسلی عمل می‌کنند.
این دانش شامل باورها، آداب، رسوم، مهارت‌ها و دانش محیطی است که به صورت شفاهی یا از طریق عمل در نسل‌های مختلف منتقل می‌شود. حفظ و پاسداشت این دانش‌ها به جامعه کمک میکند تا نحوه مقابله با چالش‌ها و تعامل با محیط را بهینه کند و هویت فرهنگی خود را در طول زمان حفظ نماید. پژوهش‌ها نشان می‌دهند جوامعی که سنت‌ها و دانش بومی محکم و فعال دارند، تاب‌آوری بالاتری در برابر فشارهای خارجی مانند خشکسالی، بحران‌های اقتصادی و تغییرات اجتماعی دارند[.
سومین عامل مهم، حکمرانی و حمایت نهادی است که به معنای وجود سازوکارهای برنامه‌ریزی، آموزش، و مشارکت محلی در چارچوب ساختارهای نهادی است.
نظام‌های حکمرانی محلی با فراهم کردن چارچوب‌های قانونی و سیاست‌های حمایتی، تقویت ظرفیت‌های محلی به منظور دستیابی به توسعه پایدار را ممکن می‌سازند. حمایت‌های نهادی می‌تواند زمینه‌ساز شکل‌گیری مشارکت اجتماعی گسترده و ارتقاء مهارت‌های افراد جامعه برای مدیریت منابع و بحران‌ها شود. پژوهش‌ها نیز حکایت از این دارند که جوامعی که از حکمرانی کارآمد برخوردارند، تاب‌آوری فرهنگی و اجتماعی بیشتری داشته و توانایی تطابق با شرایط متغیر و پیچیده را ارتقا می‌دهند.
چهارمین عنصر، تنوع فرهنگی است که شامل پذیرش تفاوت‌ها و تقویت انسجام اجتماعی به عنوان پایه‌ای برای تاب‌آوری است.
تنوع فرهنگی فرصت‌های بیشتری برای خلاقیت، نوآوری و انعطاف‌پذیری فراهم می‌آورد و نقش مهمی در افزایش ظرفیت جوامع برای پاسخ به بحران‌ها و تغییرات مختلف ایفا میکند. پذیرش تفاوت‌ها در قالب احترام به هویت‌های مختلف، کاهش تنش‌های اجتماعی و افزایش حس تعلق جمعی را تشویق میکند. انسجام اجتماعی که به عنوان نتیجه این پذیرش ایجاد می‌شود، قابلیت مقاومت جامعه در برابر فشارهای داخلی و خارجی را افزایش می‌دهد و موجب تقویت سرمایه اجتماعی و حتی توسعه پایدار فرهنگی می‌گردد.
دکتر محمدرضا مقدسی بنیانگذار خانه تاب آوری در خاتمه اضافه میکند که تاب‌آوری فرهنگی جوامع محلی نتیجه تعامل و هماهنگی میان این چهار عنصر است.
بدون سرمایه اجتماعی قوی، انتقال دانش بومی مشکل خواهد بود؛ بدون حکمرانی و حمایت نهادی، برنامه‌های حفاظتی و آموزشی کمتر موفق خواهند بود و بدون تنوع فرهنگی و پذیرش تفاوت‌ها، انسجام و همبستگی اجتماعی به مخاطره می‌افتد. تقویت این مؤلفه‌های چهارگانه به‌طور همزمان می‌تواند سطح تاب‌آوری فرهنگی را بهبود بخشد.
