تابآوری ناشنوایان از خانه آغاز میشود
تابآوری ناشنوایان از خانه آغاز میشود، زیرا خانه نخستین مدرسهای است که در آن ناشنوا یاد میگیرد چگونه بر چالشهای زندگی غلبه کند.
دکتر محمدرضا مقدسی مشاور عالی ماموریت ملی تاب آوری فرهنگی هویت محور تاکید میکند تابآوری پدیدهای آموختنی و تدریجی است که ریشههای آن پیش از هر چیز در خانه و فضای عاطفی خانواده شکل میگیرد.
ناشنوایان، مانند هر کودک یا نوجوان دیگری، زمانی میتوانند توان مقابله با چالشها را در خود تقویت کنند که در محیطی سرشار از پذیرش، احترام و ارتباط مؤثر زندگی کنند.
خانواده نخستین جایی است که کودک ناشنوا احساس میکند «دیده میشود» و ارزش دارد؛ همین احساس امنیت روانی، زیربنای تابآوری او میشود.
خانواده باید با بهرهگیری از شیوههای ارتباطی مناسب—از جمله زبان اشاره، تماس چشمی، و بیان روشن احساسات—امکان گفتوگوی واقعی را فراهم کند.
هرچه ارتباط صمیمیتر و سازگارتر باشد، کودک ناشنوا بهتر میآموزد چگونه هیجاناتش را مدیریت کرده و با ناکامیها روبهرو شود.
همچنین، تشویق به استقلال، مشارکت در تصمیمها و فراهم کردن فرصت تجربههای کوچک موفقیت، نقش مهمی در رشد تابآوری دارد.
آموزش تابآوری ناشنوایان یعنی مجموعهای از روشها، مهارتها و مداخلات آموزشی که به افراد ناشنوا کمک میکند در برابر چالشهای ارتباطی، اجتماعی و هیجانی زندگی بهتر سازگار شوند، احساس کنترل بیشتری داشته باشند و پس از سختیها سریعتر به تعادل روانی بازگردند.
این آموزشها معمولاً با زبان اشاره، متن ساده، تصاویر و ابزارهای بصری ارائه میشود و مهارتهایی مانند مدیریت هیجان، حل مسئله، خودآگاهی، برقراری ارتباط مؤثر، معناجویی و تقویت حمایت اجتماعی را در بر میگیرد. هدف اصلی آن افزایش توان فرد برای مقابله سالم با فشارهای ناشی از محدودیتهای ارتباطی، تبعیض و موانع محیطی است.
تابآوری در زندگی ناشنوایان، درست مانند دیگر افراد، از خانه آغاز میشود.
خانواده، نخستین محیط حمایت و یادگیری مهارتهای مقابله با فشارهای زندگی است.
ایجاد فضای امن، شنیدن نیازها، و تقویت اعتماد به نفس در اعضای خانواده، پایههای اصلی تابآوری را شکل میدهد.
والدین و نزدیکان با آموزش مهارتهای حل مسئله، ارتباط مؤثر و مدیریت هیجانات، به ناشنوایان کمک میکنند تا توانمندیهای خود را بشناسند و با چالشها روبهرو شوند.
این حمایت اولیه، مسیر رشد فردی و اجتماعی ناشنوایان را هموار کرده و سلامت روانی و اجتماعی آنها را تقویت میکند.
تابآوری برای هر انسانی، به ویژه افرادی که با چالشهایی مانند ناشنوایی روبهرو هستند، مفهومی مهم و کلیدی است.
این مقاله به این موضوع میپردازد که چگونه زندگی در محیط خانه و حمایت خانواده میتواند بستر اصلی پرورش تابآوری در افراد ناشنوا باشد و در ادامه چگونه این توانمندی میتواند به سطح فردی، اجتماعی و حرفهای برسد.
تابآوری به معنای توانایی انعطاف و مقابله مؤثر با دشواریها، بحرانها و فشارهای زندگی است. برای افراد ناشنوا، این مفهوم اهمیت ویژهای دارد، چرا که علاوه بر چالشهای عمومی زندگی، محدودیتهای ارتباطی، اغلب احساس انزوا، تبعیض یا کمبود امکانات را نیز تجربه میکنند.
آموزش و پرورش تابآوری برای این گروه، فرصتی است برای توانمندسازی آنها تا بتوانند زندگی فعالتر، مستقلتر و با کیفیتتری داشته باشند. پژوهشها نشان میدهند که آموزش ویژه تابآوری برای ناشنوایان باید با روشها و متدهای ویژه باشد.
با این نگاه، «خانه» به عنوان اولین محیط زندگی — جایی که کودک یا فرد ناشنوا در آن رشد میکند — نقش تعیینکنندهای دارد. همانطور که گفته شده است: «تابآوری ناشنوایان از خانه آغاز میشود». در ادامه ابتدا به چرایی این موضوع میپردازیم، سپس نقش خانه و خانواده را تشریح میکنیم، و نهایتاً به راهکارها و پیشنهادها برای تحقق آن خواهیم پرداخت.
چرا خانه نقطه شروع تابآوری ناشنوایان است؟
۱. محیط امن و نخستین تجربه زندگی
خانه نخستین مکان است که فرد ناشنوا در آن رشد میکند، رشد زبان (اشاره یا گفتاری)، رشد هویت، رشد اجتماعی و عاطفی. اگر در این محیط فضای پذیرش، احترام، ارتباط باز و عاطفه وجود داشته باشد، زمینه تابآوری بهتر فراهم میشود.
۲. زبان اشاره و دسترسی ارتباطی اولیه
در خانه است که زبان اولیه (زبان اشاره یا هر روش ارتباطی که فرد ناشنوا استفاده میکند) شکل میگیرد. وقتی خانواده، مادر، پدر، خواهر و برادرها از زبان اشاره آگاه باشند و ارتباط برقرار کنند، فرد ناشنوا حس تعلق، امنیت و مشارکت پیدا میکند. پژوهشها میگویند که استفاده از زبان اشاره، ترجمه بصری و محتواهایی که برای ناشنوایان طراحی شده، از اصول کلیدی آموزش تابآوری است.
۳. هویت و عزت نفس
خانه جایی است که فرد ناشنوا میتواند احساس کند که «من متفاوت هستم ولی ارزشمند هستم». اگر خانواده و محیط خانه به ناشنوا بگویند «تو توانایی داری، ما حمایتمان، تو بخشی از ما هستی»، عزت نفس تقویت میشود، و این خود پایهای برای تابآوری است.
۴. تکرار تجربه مواجهه با چالشها در فضای حمایتی
خانه میتواند جایی باشد که فرد ناشنوا با چالشهای کوچکتر مواجه شود (مثلاً زمانی که نمیشنود، زمانی که در ارتباط با دیگران مشکل دارد) و با کمک خانواده و فضای حمایتی تمرین کند چگونه با آن مواجه شود، راهکار پیدا کند، احساساتش را بیان کند، و راه بعدی را انتخاب کند. این تجارب کوچک، زمینهساز مواجهه با چالشهای بزرگتر در خارج از خانه میشوند.
نقش خانواده و محیط خانه در شکلگیری تابآوری
در این بخش، به چند زیرمجموعه اختصاص میدهیم که نشان میدهند چگونه خانواده و محیط خانه میتوانند نقش فعال در پرورش تابآوری ایفا کنند:
۱. آگاهی و آموزش خانواده
اگر خانواده از وضعیت ناشنوایی، زبان اشاره، نیازهای ویژه ناشنوایان و راههای ارتباطی آگاهی داشته باشند، ارتباط بهتری شکل میگیرد. به عبارتی، خانواده باید یاد بگیرد که چگونه با ناشنوا ارتباط برقرار کند، چگونه احساسات او را بشنود (اگرچه به صورت شنیداری نیست)، چگونه به او فرصت تصمیمگیری بدهد، و چگونه او را در فرآیند زندگی مشارکت دهد.
تحقیقات نشان میدهند که آموزش تابآوری برای ناشنوایان نیازمند زبان اشاره، محتوای تصویری و گروههای حمایتی است؛ این آموزش میتواند بخش مهمی از آگاهی خانواده نیز باشد.
۲. برقراری ارتباط مؤثر
ارتباط در خانه فقط شامل شنیدن نیست؛ برای ناشنوا، ارتباط به معنای دیده شدن، لمس شدن، تأیید شدن و مشارکت داشتن است. یعنی:
* استفاده از زبان اشاره در گفتگوهای روزمره
* حضور مترجم زبان اشاره یا عضو خانواده مسلط به آن
* تشویق به بیان احساسات، نیازها، خواستهها
* فضایی که در آن خطا کردن، پرسیدن، اشتباه کردن مجاز باشد (تا فرد ناشنوا ترس نداشته باشد)
تمام اینها باعث میشود فرد احساس کند کنترل نسبی روی زندگی دارد، حس تعلق پیدا کند، و اینها همه پایههای تابآوری هستند.
۳. تقویت استقلال و مسئولیتپذیری
یکی از جنبههای مهم تابآوری، احساس کنترل و توانمندی است. در محیط خانه، باید فرصت داده شود تا فرد ناشنوا کارهای ساده شخصیاش را انجام دهد، در تصمیمگیریهایش مشارکت کند، وظایفی را به عهده بگیرد. اینها ممکن است شامل امور روزمره، کمک در خانه، برنامهریزی کوچک، یا یادگیری مهارتهای زندگی باشد. وقتی از خانه شروع شود، فرد احساس میکند بخشی از جامعه است و نه بار برای خانواده.
۴. تجربه شکست و یادگیری از آن
خانه باید محیطی باشد که شکست، خطا و تلاش دیده شود؛ مثلاً وقتی فرد ناشنوا در مدرسه یا محیط اجتماعی با مانعی روبهرو میشود، در خانه گفتوگو شود درباره آنچه اتفاق افتاده، درباره اینکه چرا پیشرفت نشد، همراهی و حمایت صورت گیرد، سپس برنامهای برای دفعه بعد طراحی شود. این تجربههای تکرار شونده باعث افزایش مقاومت و تابآوری میشود.
۵. ایجاد فرهنگ مثبت و امیدآفرین
خانهای که در آن امید حرف اول را میزند، که در آن جدا بودن برابر با کمبود نیست، که در آن ناشنوا دغدغههایش را بیان میکند و به او گوش داده میشود، خانهای است که تابآوری را میپرورد. اعضای خانواده باید از زبان و نگرشهایی پرهیز کنند که احساس ضعف یا نقص را به فرد القا کنند، بلکه بر توانمندیها، رشد و مشارکت تأکید کنند.
انتقال تابآوری از خانه به مدرسه، اجتماع و راهکارهای حرفهای
خانه نقطه آغاز است، اما هدف این است که این تابآوری، در مدرسه، اجتماع، محیط کاری و زندگی عمومی نیز استمرار یابد.
در مدرسه و محیط آموزشی
* مدرسه باید مناسبسازی شود؛ به عبارتی، آموزش برای ناشنوایان با مترجم زبان اشاره، روشهای تصویری، محیطهای مشارکتی باشد. پژوهشها میگویند یکی از موانع آموزش ناشنوایان، کمبود محتوای متناسب، کمبود مربیان مسلط به زبان اشاره و عدم آشنایی معلمان با نیازهای آنهاست.
* دانشآموز ناشنوا باید در محیطی قرار گیرد که اشتراک، مشارکت و فرصت رشد داشته باشد؛ نه اینکه صرفاً «پناهگاه» باشد یا «ویژه».
* مهارتهای تابآوری مانند حل مسئله، تصمیمگیری، مدیریت هیجان و هدفگذاری باید در برنامههای آموزشی گنجانده شود؛ مخصوصا برای ناشنوایان با روشهای مناسب.
در اجتماع و ارتباطات گستردهتر
* خانه به فرد ناشنوا اعتماد و هویت میدهد؛ اجتماع باید فرصت مشارکت، دیده شدن، صدای داشتن را فراهم کند.
* استفاده از فناوریهای کمکی، زبان اشاره عمومی، مناسبسازی محیط شهری (نشانهها، تابلوها، مترجم در رویدادها) از جمله اقداماتی است که به انتقال تابآوری کمک میکنند.
* شبکههای حمایتی خانوادگی، انجمنهای ناشنوایان، گروههای همیار، کارگاهها میتوانند بستر انتقال تابآوری از خانه به سطح جامعه را تقویت کنند.
در محیط کاری و اشتغال
* مهارتآموزی و ایجاد فرصتهای شغلی برای افراد ناشنوا، بخش مهمی از تابآوری حرفهای است. مثلاً در یک گزارش آمده است که در سال گذشته برای ۳۰۰۰ نفر ناشنوا آموزش حرفهای و اشتغالزایی انجام شده است.
* کارفرمایان و محیط کاری باید پذیرش، مناسبسازی، پل ارتباطی با زبان اشاره یا ابزارهای کمکی را داشته باشند تا فرد ناشنوا بتواند موفق باشد.
* فرد ناشنوا با داشتن تابآوری در خانه، احتمال بیشتری دارد که با چالشهای محیط کاری مواجه شود، آنها را مدیریت کند، و حتی رهبر شود.
چالشها و موانع پیشرو
هرچند خانه نقطه شروع است، اما مسیر پرچالشی در پیش است. برخی از این موانع عبارتند از:
* کمبود آگاهی عمومی و خانوادهها درباره ناشنوایی، زبان اشاره و نیازهای ویژه این گروه.
* کمبود منابع آموزشی، محتواهای متناسب برای ناشنوایان (محتواهای تصویری، زبان اشاره) که آموزش تابآوری را تسهیل کنند.
* وجود تبعیض، نگاه ترحمآمیز یا ناتوان انگار نسبت به ناشنوایان؛ همانطور یکی اظهار داشته است: «ما نیازی به ترحم نداریم، ما توانایی داریم».
* مشکلات اقتصادی، کمبود امکانات کمکی (مثل سمعک، کاشت حلزون، مترجم زبان اشاره) که ممکن است فرد ناشنوا را در خانه هم احساس ضعف کند.
* چالشهای انتقال تابآوری از خانه به مدرسه، جامعه و محیط کاری، چرا که محیطهای بیرونی ممکن است به اندازه خانه حمایتگر نباشند.
راهکارها برای رشد تابآوری ناشنوایان در خانه
۱. ایجاد فضای گفتگو و شنیدن
در خانه زمانی را برای گفتگو و بیان احساسات ناشنوا اختصاص دهید. بدون قضاوت، بدون ترحم. به او اجازه دهید بگوید چه میخواهد، چه میترسد، چه برنامهای دارد.
۲. آموزش زبان اشاره برای اعضای خانواده
اگر بخشی از خانواده زبان اشاره را نمیدانند، دورههای کوتاه یا فیلمهای آموزشی میتواند بسیار مؤثر باشد. ارتباط اولیه خوب، پایه تابآوری است.
۳. تقویت مهارتهای زندگی از کودکی
به ناشنوا فرصت دهید که مسئولیتهای کوچک بگیرد: مرتب کردن وسایل خود، تصمیمگیری در انتخاب لباس یا سرگرمی، کمک در کارهای خانه. اینها احساس کنترل را افزایش میدهند.
۴.*بهکارگیری محتوای تصویری و بازیهای مخصوص
از محتوایی استفاده کنید که با زبان بصری قابلفهم باشد: انیمیشن، بازی، تصاویر، داستان به زبان اشاره یا با زیرنویس. اینها هم آموزش میدهند و هم سرگرم میکنند و تابآوری را پرورش میدهند.
۵. تشویق به مشارکت اجتماعی و گروهی
از همان خانه میشود به سمت اجتماع رفت: برنامهای برای حضور در گروه ناشنوایان، کارگاه، انجمن و دوستان ناشنوا طراحی شود. در خانه میتواند پشتیبانی اولیه باشد، سپس در اجتماع مشارکت شود.
۶. مدیریت احساسات و یادگیری از شکست
خانه میتواند جایی باشد که وقتی فرد ناشنوا در مدرسه یا اجتماع با مشکلی مواجه میشود، با هم حرف بزنید: «چه شد؟ چه احساسی داشتی؟ چه کاری میتوانستیم بکنیم؟ دفعه بعد چه میکنیم؟» این فرآیند، یادگیری از شکست و افزایش تابآوری را ممکن میکند.
۷. ایجاد چشمانداز و هدفگذاری
خانه محیط مناسبی است تا فرد ناشنوا با خانوادهاش درباره آینده صحبت کند: آرزوها، اهداف، برنامههای کوتاهمدت و بلندمدت. داشتن هدف، انگیزه ایجاد میکند و تابآوری را تقویت میکند.
جمعبندی و نتیجهگیری
تابآوری برای افراد ناشنوا، نه فقط یک مهارت اضافی، بلکه یکی از پایههای زندگی مستقل، مؤثر و کیفیتدار است. خانه، به عنوان نخستین و مهمترین محیط زندگی، نقش کلیدی در شکلگیری این تابآوری دارد.
تابآوری ناشنوایان از خانه آغاز میشود، جایی که عشق، پذیرش و درک متقابل پایهی اعتماد به نفس را میسازد
وقتی خانواده آگاه و همراه باشد، ارتباط مؤثر برقرار شود، استقلال و مسئولیتپذیری تقویت شود، شکست دیده شود و امید و هدفگذاری در آن باشد، تابآوری تقویت مییابد. سپس این تابآوری میتواند به مدرسه، اجتماع، محیط کاری و زندگی عمومی منتقل شود.
اگرچه مسیر آسان نیست و موانع وجود دارد، اما با برنامه، آگاهی و همراهی خانواده میتوان این مسیر را هموار کرد. همچنین جامعه، نهادها، مدارس و محیطهای کاری باید همراه شوند تا ناشنوایان فرصت برابر برای رشد، مشارکت و شکوفایی داشته باشند. تابآوری ناشنوایان از خانه آغاز میشود، اما به خانه محدود نمیماند: به زندگی گسترش مییابد و جامعهای تابآورتر و عادلانهتر میسازد.
تابآوری ناشنوایان از خانه آغاز میشود، وقتی والدین زبان اشاره را میآموزند و با دل و جان ارتباط برقرار میکنند.
این دورهها با همکاری سازمان بهزیستی کشور و خانه تابآوری برگزار شد و شرکتکنندگان با مفاهیم پایهای تابآوری، مهارتهای مقابله با فشارهای زندگی و روشهای ارتقای تابآوری فردی و جمعی آشنا شدند.